Każdy z nas z pewnością słyszał o Sparcie – w szkole uczymy się o jej surowym systemie wychowania, wojennym etosie i rygorystycznych prawach. Nie bez powodu do dziś mówimy o „spartańskich warunkach”, gdy chcemy podkreślić dyscyplinę i brak wygód. Obraz Sparty, który funkcjonuje w powszechnej świadomości, odnosi się przede wszystkim do okresu klasycznego, czyli V–IV wieku p.n.e. Taki model polis wbrew pozorom nie utrzymywał się przez całą starożytność. Wraz z rosnącą dominacją Rzymu na arenie międzynarodowej, świat grecki – w tym również Sparta – stopniowo tracił swoją pozycję. W narracjach historycznych zaczęto coraz częściej skupiać się na Italii, spychając greckie poleis na dalszy plan. Nie oznacza to jednak, że w Grecji nie działo się nic godnego uwagi. Wręcz przeciwnie – wiele regionów, w tym Sparta, przechodziło istotne przemiany polityczne, o których warto pamiętać. To właśnie na tych mniej znanych, ale niezwykle ciekawych aspektach historii Sparty skupię się w tym tekście.
            Chociaż w powszechnym odbiorze Sparta kojarzy się głównie ze znakomitym wyszkoleniem wojskowym i legendarnym systemem agoge, jej dzieje nie zakończyły się po podporządkowaniu jej Rzymowi w 146 r. p.n.e. W rzeczywistości, w okresie późnej republiki i wczesnego cesarstwa, Sparta nadal potrafiła odnaleźć się w zmieniającym się świecie śródziemnomorskim – choć już w innej roli niż za czasów Leonidasa. Jedną z kluczowych postaci tej epoki był Gajusz Juliusz Eurykles – pochodzący z arystokratycznej rodziny spartańskiej, a zarazem jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych Greków swojej epoki. Jego ojciec, Lachares, został skazany przez Marka Antoniusza za piractwo – i choć nie wiadomo, czy rzeczywiście był winny, ten fakt z pewnością wpłynął na późniejsze działania Euryklesa. Brał on bowiem udział w bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. po stronie Oktawiana, co mogło być próbą pomszczenia ojca, a jednocześnie zapewniło mu polityczne korzyści. Zwycięstwo w bitwie stało się dla Euryklesa przepustką do rzymskiego obywatelstwa oraz pozycji lojalnego klienta i sojusznika przyszłego cesarza Oktawiana Augusta. Od tej pory posługiwał się imieniem Gaius Iulius Eurycles, co symbolicznie wpisywało go w nowy porządek polityczny świata śródziemnomorskiego. Pomiędzy 31 a 27 r. p.n.e. objął faktyczną władzę w Sparcie – nie jako tyran, ale jako wpływowy lokalny przywódca, lojalny wobec Rzymu, czego dowodzą m.in. monety emitowane z jego imieniem. W początkowym okresie rządów Eurykles skupił się na wzmacnianiu pozycji swojej polis. Finansował liczne fundacje i inwestycje publiczne: ufundował gimnazjon w Sparcie, łaźnie w Koryncie, a także przekazał oliwę dla gimnazjonu w Asopus, za co uhonorowano go tytułem euergetes (dobroczyńcy). Jego działalność wykraczała poza granice Lakonii – był postacią znaną w całej Grecji, a nawet angażował się w sprawy Judei, gdzie jego obecność wpłynęła na napięcia w rodzinie króla Heroda Wielkiego. Znaczenie Euryklesa wynikało nie tylko z jego majątku, lecz także z bliskich relacji z cesarzem Augustem. Dzięki nim Sparta otrzymała nowe terytoria – Caradamyle i Thurię – a sam Eurykles wyspę Kythera jako prywatną posiadłość. Kulminacją tych stosunków była wizyta Augusta w Sparcie w 21 r. p.n.e., która bez wątpienia wzmocniła prestiż miasta i potwierdziła jego wyjątkową pozycję w świecie greckim.
            Niestety, pod koniec życia Eurykles popadł w niełaskę – oskarżono go o wywoływanie zamieszek w Achai, co zakończyło się jego wygnaniem. Władzę w Sparcie przejął jego syn, Gajusz Juliusz Lakon, który – choć nie był najstarszym potomkiem Euryklesa – najprawdopodobniej uzyskał władzę dzięki przychylności cesarza Tyberiusza. Lakon również angażował się aktywnie w życie polityczne regionu – zachowały się monety z jego imieniem oraz inskrypcje z Gytheion, gdzie wspomniany jest jako protektor Związku Wolnych Lakonów. Ku jego czci organizowano nawet igrzyska, co świadczy o jego znaczeniu. Lakon i jego rodzina utrzymywali bliskie relacje z elitami rzymskimi. Jego syn, Gajusz Juliusz Argolikus, poślubił córkę senatora Pompejusza Macera. Jednak i ten związek okazał się politycznie ryzykowny – po skazaniu Konsydiusza Prokulusa, Argolikus i jego żona popadli w niełaskę cesarza. W rezultacie zarówno on, jak i Lakon, stracili władzę. Lakon powrócił do rządów dopiero za czasów cesarza Klaudiusza. Po powrocie do władzy kontynuował politykę integracji z Rzymem. Wprowadził w Sparcie kult Liwii, żony Augusta, a jego syn, Spartiaticus, rozpoczął karierę wojskową w armii rzymskiej. Działania te świadczą o postępującej latynizacji rodziny Euryklidów oraz o ich dążeniu do zacieśnienia więzi z cesarskim dworem. Lakon otrzymał również tytuł prokuratora, co potwierdzają inskrypcje odnalezione w Koryncie.
            Ostatnim znanym przedstawicielem rodu był Gajusz Juliusz Spartiaticus, który jednak nie dorównał swoim przodkom. Za panowania Nerona popadł w niełaskę i został zmuszony do opuszczenia Sparty. Jego rodzina powróciła do miasta dopiero za cesarza Wespazjana, ale nie udało się jej odzyskać wcześniejszej pozycji i znaczenia. Brak obszernych relacji literackich o tym okresie w historii Sparty wynika najprawdopodobniej z faktu, że Rzymianie postrzegali ją już wtedy jako relikt przeszłości – miasto-legendę, którego rzeczywista rola polityczna uległa marginalizacji. Mit o niezmienności instytucji spartańskich, sięgających czasów Likurga, zdominował przekazy i skutecznie zacierał obraz rzeczywistych przemian. Warto jednak zauważyć, że to milczenie źródeł nie dotyczyło wyłącznie Sparty – wiele innych poleis greckich również zniknęło z pola widzenia rzymskich autorów. Jedynym wyjątkiem były Ateny, które – jako centrum kultury, filozofii i edukacji – nadal budziły zainteresowanie i zyskały miejsce w pamięci historycznej.

Bibliografia

• Bowersock G.W. , Eurycles of Sparta, JRS 51, 1961,  112−118.
• Cartledge P., Spawforth A., Hellenistic and Roman Sparta. A tale of two cities, London, New York 2002.
• Pawlak M., Rzymski Peloponez, Kraków 2011.
• Piper L.J., Spartan Twilight, New York 1986.
• Sajkowski R., Przejawy opozycji wobec Augusta i jego bezpośrednich następców w niektórych środowiskach wschodniej części Imperium Romanum, [w:] Grecja mykeńska a Grecja klasyczna, Acta Societatis Philologae Polonorum VI, Warszawa-Olsztyn 2000, 25-33.